Hugleiðing um landslag
—
Guðbjörg R. Jóhannesdóttir doktor í umhverfisheimspeki

Landslag er marglaga hugtak og fyrirbæri sem hefur verið viðfangsefni margra ólíkra faggreina og fræðasviða í gegnum tíðina. Ef litið er yfir sviðið kemur í ljós að landslag á sér einkum tvær hliðar sem hafa fengið mismikla athygli – þessar tvær hliðar eru annars vegar landslag sem áþreifanlegt og sýnilegt fyrirbæri og hins vegar landslag sem óáþreifanleg og ósýnileg samtvinnun þeirrar veru sem skynjar og þess fyrirbæris sem skynjað er.

Hér á eftir fer hugleiðing mín um samspil þessara hliða og það hvaða máli landslag skiptir okkur sem fyrirbæri og hugtak, hvort sem er í daglegu lífi okkar og athöfnum eða fag- og fræðigreinum eins og hönnun og arkitektúr.  

Eins og í fyrri hugleiðingu minni um fegurð sem birtist á heimasíðu HA1langar mig að byrja á að rýna í það hvernig við notum orðiðlandslagí daglegu máli. Það sem mörgum dettur eflaust fyrst í hug er að nota orðið um upplifun af hefðbundnu landslagi eins og því sem börn á grunnskólaaldri myndu teikna: fjöllum, dölum, túnum, vötnum, ám, himni, hafi. Margir tengja hugtakið líka við það að njóta þess að horfa yfir og vera í slíku náttúrulegu landslagi á góðviðrisdegi. Þetta er landslag sem er áþreifanlegt og sýnilegt; við getum horft yfir eða horft eftir smáatriðum eins og berjalyngi, við getum snert landslagið, hreyft okkur í því, fundið lykt og heyrt hljóð. En við notum orðiðlandslaglíka um annars konar fyrirbæri sem við höfum reynslu af á annan hátt; við tölum til dæmis um pólitískt landslag og tilfinningalegt landslag, landslag sem er óáþreifanlegt og ósýnilegt en samt sem áður skynjanlegt á einhvern hátt.

Það sem ef til vill sameinar það hvernig orðið landslag er notað í þessum ólíku dæmum er að í báðum tilfellum virðist vísunin til landslags eiga við um einhvers konar heildarskynjun á ákveðnum aðstæðum/ástandi eða ákveðnum stað/svæði. Samkvæmt þeim fyrirbærafræðilega skilningi á landslagshugtakinu sem ég hef skrifað um á öðrum vettvangi 2 er landslag einmitt umhverfi skynjað fagurferðilega. 3 Hið fagurferðilega vísar til þeirra augnablika þegar við opnum skynfæri okkar fyrir því að taka á móti merkingu, eða leyfa henni að gerast; að veita athygli eins konar heildarskynjun þess hvernig þetta verk, þetta landslag, þetta hljóð lætur mér líða einmitt núna. Hvað segir það mér? Hvaða hugrenningatengsl kallar það fram hjá mér? Hvernig endurómar það sem ég skynja utan við mig inni í mér? Við tölum um landslag þegar við skynjum umhverfi bara til að skynja það, tökum inn heildarskynjun þess hvernig umhverfið lætur okkur líða. Við tölum um landslag þegar við skynjum umhverfi fagurferðilega.

Lokaðu augunum og upplifðu tilfinninguna af því að standa frammi fyrir listaverki sem er í uppáhaldi hjá þér. Finndu hvernig merkingin streymir um líkamann, inn í hverja einustu frumu. Það að njóta listaverka á þennan hátt er eins konar erkitýpa fagurferðilegrar reynslu og því er ef til vill ekki undarlegt að fagurfræði hafi um langt skeið fengist fyrst og fremst við að reyna að greina og skilja fagurferðilega reynslu af listaverkum og það hvernig við fellum fagurferðilega dóma um listaverk en veitum hversdagsleika, náttúru og umhverfi litla athygli. 4 En það sem hefur oftar gleymst er að þessi fagurferðilega reynsla á sér ekki bara stað þegar við veitum henni sérstaka athygli inni á listasafni, í hljómleikahöll, leik- eða danshúsi, eða þegar við veitum henni athygli á fjallgöngunni rétt áður en við smellum mynd af útsýninu. Þessi fagurferðilega reynsla á sér stað alltaf og alls staðar. Á hverju augnabliki streymir merking um líkama okkar; þessi fagurferðilega líkamlega skynjun er grundvöllur allrar merkingar og gilda. 5 Það er hér sem fagurfræðin og fyrirbærafræðin mætast; í áherslunni sem báðar greinar leggja á þá staðreynd að við erum skynjandi líkamar.

Samkvæmt fyrirbærafræðilegum skilningi á mannverunni og veruleika hennar er mannveran fyrst og fremst líkamleg tengslavera. 6 Vestræn hugmyndasaga hefur þó oftar haldið því að okkur að við séum fyrst og fremst aðskildir einstaklingar, hver með sinn huga sem er aðskilinn frá líkamanum. Fyrirbærafræðin, auk ýmissa annarra kenninga svo sem um póst-húmanisma 7 og hlutmiðaða verufræði, 8 kennir okkur um afmiðjun mannverunnar og sjálfsins. Sjálfið er alltaf nú þegar staðsett í veruleikanum; sem líkamar erum við, rétt eins og líkamar annarra dýra og plantna, í stöðugum samskiptum við umhverfi okkar í gegnum öll skynfærin. Á hverri einustu sekúndu, allt frá því að við erum fóstur í móðurkviði og fyrstu skynfærin virkjast, erum við að taka á móti merkingu frá þeim rýmum og aðstæðum sem við dveljum í. Þessi merking sem við tökum á móti safnast upp í líkömum okkar og verður að mynstrum; 9 að setlögum merkingar sem að lokum skapa heildarmyndina af því hvað það er að vera þessi líkami, þessi mannvera, í þessum veruleika.

Á sama hátt og hið ytra náttúrulega landslag verður til úr setlögum og jarðlögum og athöfnum manna, dýra og annarra náttúruafla sem hafa sett mark sitt á landslagið, jafnvel að því marki að náttúrulegt landslag verður að menningar- eða borgarlandslagi, verður hið innra landslag líkamans til úr setlögum aðstæðna, athafna og rýma sem hafa sett mark sitt á okkur sem manneskjur.

Þótt við veitum fagurferðilegri skynjun okkar ekki alltaf sömu athygli og þegar við tökum á móti merkingu listaverks er þessi skynjun alltaf að verki; við erum á hverju augnabliki að taka á móti merkingu um leið og við sendum frá okkur merkingu í gegnum athafnir okkar. Landslag er orð sem við notum til að lýsa þessari samtvinnun, eða þeim fagurferðilegu augnablikum þar sem við veitum því athygli hvernig heildarskynjun af því landslagi sem við erum staðsett í lætur okkur líða; þegar við veitum því athygli hvernig okkur líður í landslaginu og hvernig við líðum um landslagið – hvernig það hreyfir við okkur og hreyfir okkur. Landslag er ekki til án þessarar samtvinnunar; hugtakið vísar alltaf bæði til þess hlutbundna fyrirbæris sem er skynjað og þeirrar staðreyndar að það er einhver sem skynjar þetta fyrirbæri og tekur á móti merkingu og áhrifum þess.

Landslag sem hugtak og fyrirbæri getur þannig hjálpað okkur að skilja hvernig veruleikinn hefur sífellt áhrif á okkur á sviði skynjunar á sama tíma og við höfum áhrif á veruleikann með verkum okkar, orðum og athöfnum, sem aftur mótast af skynjunum okkar. Þannig erum við í eilífum hringdansi við veruleikann. Ef þessar hugleiðingar mínar um landslag eru settar í samhengi við fag- og fræðasvið þeirra deilda sem ég starfa innan við Listaháskóla Íslands, listkennsludeild og hönnunar- og arkitektúrdeild, má draga fram nokkra þræði (eða setlög) sem gera það að verkum að landslag sem hugtak og fyrirbæri skiptir máli fyrir þessi svið.